De Joodse Raad: (on)bewust fout gehandeld?

Na de bevrijding van Nederland werd de Joodse Raad (JR), gevestigd in Amsterdam, bestempeld als een foute organisatie. Een groepje Joden die hun eigen mensen hadden verraden. Zij zouden alleen maar oog hebben gehad voor het welzijn en het beschermen van hun eigen hachje en verleenden vrijwillig hun medewerking aan het nazibewind. Een gedachte die nog sterk geworteld is in ons historisch besef. Toch nam recent historicus Bart van der Boom het initiatief om te achterhalen in hoeverre dit beeld van de Joodse Raad correct is. Of was zij toch een speelbal van verscheidene duistere ideologische krachten en machten?

Door Philip van den Berg

Hoewel tijdens de bezettingsjaren velen zich konden vinden in het beleid en de werkwijze van de Joodse Raad, werd na de bevrijding al snel scherpe kritiek geuit op de leden van desbetreffende organisatie. Al in het najaar van 1945 plaatste het Nieuwe Israëlische Weekblad kritiek op de Joodse Raad met de opmerking dat zij zich keer op keer had laten beetnemen. Ook in de latere boeken, over de Jodenvervolging, waaronder Ondergang van Jacques Presser (1965), werden harde woorden geuit richting de Joodse Raad en haar vertegenwoordigers.

Een besmette naam

De inwoners van Amsterdam wisten toentertijd niet, evenmin als de rest van Nederland, wat zich precies afspeelde in de nazi-kampen. Hooguit dat het kamp Mauthausen een zeer negatieve klank had gekregen als gevolg van de Februaristaking van 1941. Een groep (Amsterdamse) Joden werd in die tijd opgepakt, opgesloten en doorgestuurd naar een kamp ergens richting Oost-Europa. Na verloop van tijd ontvingen steeds meer geliefden tegenstrijdige berichten. Dit leidde uiteindelijk tot de droevige constatering dat, ergens in het najaar van 1941, al velen van hen waren omgekomen in een kamp met de naam Mauthausen. Hierdoor kreeg dit nazi-kamp een beangstigende naam onder de Joden in Nederland. Toentertijd wist de bevolking van Nederland, waaronder de Joodse bevolking, niets van de industriële werkwijze waarop nazi-Duitsland bezig was om de Joden in Europa uit te roeien.

Bart van der Boom

In zijn boek De politiek van het kleinste kwaad probeert de Leidse historicus Van der Boom, op minutieuze wijze, te weerleggen dat de Joodse Raad, met haar beide voorzitters, de heren Asscher en Cohen, moedwillig en met enige vorm van voorkennis, zichzelf en hun naasten op slinkse wijze probeerden te beschermen ten koste van hun vele andere geloofsgenoten. Met andere woorden; de Joodse Raad was op géén enkele wijze een instrument van een groep gegoede Amsterdamse Joden die handelden ten behoeve van hun persoonlijk behoud en welzijn. Echter, de vraag is of de historicus Van der Boom de juiste conclusie trok op basis van zijn bronnen.

De Joodse Raad

Maar laten wij ons eerst richten op de Joodse Raad, haar ontstaan, haar houding en haar werkzaamheden. Zoals bekend werden de Joden na de bezetting van Nederland, in mei ’40, al snel in een groeiend isolement gemanoeuvreerd door de Duitse bezettingsmacht. Dit bewerkstelligde zij grotendeels door het invoeren van een scala van maatregelen tegen de Joodse bevolking. Hierdoor wist Seyss-Inquart en zijn trawanten, door de weg van geleidelijkheid, een onzichtbaar getto te creëren, een getto zonder hoge muren, prikkeldaad en wachttorens.

In dit proces speelde de Joodse Raad, opgericht in februari 1941, een belangrijke en cruciale rol tegenover de bezettingsmacht en haar eigen geloofsgenoten. Desbetreffende organisatie had in het begin alleen in Amsterdam invloed, maar door allerlei verwikkelingen werd zij uiteindelijk de enige Joodse instantie die als intermediair fungeerde tussen de Joden in Nederland en de bezettende macht.

Gehoorzaamheid

Eveneens bestond de Joodse Raad, na een korte tijd, alleen nog maar uit Joodse notabelen, allen afkomstig uit Amsterdam. De meesten van hen hadden het idee dat ze in staat waren om enige invloed uit te oefenen richting de nazi’s. Een gedachte die sterk terugkomt in de werkwijze van de JR.

Behalve in het fungeren als doorgeefluik, riep zij haar geloofsgenoten ook op zich te houden aan de nieuwe regels van de bezettingsmacht. Telkens benadrukte de JR in haar communicatie dat, het niet luisteren naar en het niet gehoorzamen van de verboden en de geboden, van de vertegenwoordigers van het 3^e Rijk, zou leiden tot zeer strenge straffen voor diegenen die zich hier niet aan zouden houden.

Alle Joden waren langzamerhand wel bekend met de betekenis en de inhoud van de term ‘strenge straf’; een enkeltje richting het ‘werkkamp’ Mauthausen. Ofwel, een plek waar weinigen ooit levend van zouden terugkeren. Kortom, het was zeker geen gemakkelijke keuze voor de Joden in Nederland hoe om te gaan met deze nieuwe leefregels, opgelegd door vertegenwoordigers van nazi-Duitsland. Ook niet voor een organisatie als de Joodse Raad.

Kristallnacht

Aan de andere kant is het goed om onszelf af te vragen in hoeverre de Joodse gemeenschap in Nederland bekend was met de duistere hartgesteldheid en de motieven van het Duitse Derde Rijk, onder leiding van Adolf Hitler? Hoewel weinigen wisten van de harde en wrede methodiek van de nazi’s en hun streven om het Joodse volk te vernietigen, waren vele Joden in Nederland wel op de hoogte van de gebeurtenissen en de verhalen die plaats hadden gevonden in de voormalige Weimarrepubliek ten opzichte van hun geloofsgenoten. Waarom?

Toen de partij van Adolf Hitler, de NSDAP, in 1933 de grootste partij werd, was het gevolg dat hij benoemd werd tot rijkskanselier van Duitsland, Dit leidde in de daaropvolgende jaren (1933-1939) ertoe dat het land, stap voor stap, omgevormd werd tot een dictatuur op nationaalsocialistische grondslag. In die periode vluchten vele Joden uit het Derde Rijk naar het buitenland, waaronder Nederland. Door de verhalen, de belevenissen en de gebeurtenissen van hun Duitse geloofsgenoten was een (groot) deel van de Joden in Nederland op de hoogte van de slechte bedoelingen van Adolf Hitler, zijn antisemitisme, zijn beleid en de praktische uitwerking hiervan. Denk hierbij onder meer aan de Kristallnacht. Ofwel, er was sprake van een vervelend soort onderbuikgevoel ten opzichte van nazi-Duitsland.

Wereldvreemd?

Anders geformuleerd, als gevolg van de persoonlijke verhalen, belevenissen en gebeurtenissen in nazi-Duitsland en de houding van de bezettende macht, had de Joodse Raad kunnen weten, of op zijn minst kunnen vermoeden, dat de Duitse instanties in bezet Nederland weinig goeds met hen voor hadden. Niet omdat ze op de hoogte was van de industriële werkwijze van Hitler-Duitsland ten aanzien van hun volksgenoten. Een vraag die ook minder relevant is. Waar het omdraait, is de vraag of de Joodse Raad had kunnen vermoeden dat, links- of rechtsom, hun geloofsgenoten niet goed terecht zouden komen en toch het verkeerd met hen zou aflopen, ergens in de ‘werkkampen’ verspreidt over het Derde Rijk?

Oral history

Vanuit die invalshoek is vervolgens de vraag gerechtigd waarom de Leidse historicus geen aandacht schonk, ten behoeve van zijn onderzoek, aan een belangrijke en waardevolle bron. Het gaat in dit geval om het archief van de Shoah Foundation, gevestigd in Amsterdam. In desbetreffend archief zijn bijna duizend interviews te vinden die betrekking hebben op de JR. Bart van der Boom vindt dat dergelijke bronnen niet bruikbaar zijn, omdat oral history (mondelinge overlevering) niet objectief is, maar een moreel oordeel bevat.

Hoewel het voor dit artikel te ver voert om er uitgebreid op in te gaan, is het van belang en zinvol om er kort bij stil te staan. Waarom? Eenvoudigweg vanwege de vraag of bij historisch onderzoek alleen papieren bronnen, documenten of ander geschreven materiaal bruikbaar zijn? Mede vanwege het feit dat oral history binnen de geschiedwetenschap een eigen plek heeft gekregen. Echter, zoals eerder gezegd, in een ander artikel ga ik daar dieper op in.