Johannes Reuchlin: terug naar de Joodse bronnen

Deze zomer is het 500 jaar geleden dat Johannes Reuchlin overleed. Echter, veel mensen zullen hun wenkbrauwen fronsen, want hij is de grote onbekende theoloog ten tijde van de Reformatie. Vreemd, want hij is degene die niet alleen opriep om terug te gaan naar de Hebreeuwse grondtekst, maar hij paste dit ook in de praktijk toe. Deze nieuwe werkwijze zorgde ervoor dat met argusogen naar Reuchlin werd gekeken. Niet alleen door zijn collega’s, maar ook door de kerk en de politiek.

Door Philip van den Berg

Slotkerk

In de Duitse stad Pforzheim, gelegen in de Duitse deelstaat Baden-Württemberg, herinnert alleen een klein museum aan de onbekende en ondergewaardeerde wetenschapper Reuchlin (Pforzheim 1455- Tübingen 1522). Desondanks is de plek van dit museum bijzonder te noemen. Waarom? Het museum is exact gesitueerd op de locatie waar Reuchlin in het verleden werkzaam was, namelijk in de Slotkerk van desbetreffende stad.

Zijn werkplek omvatte eveneens een uitgebreide en bijzonder waardevolle bibliotheek. Aanleiding hiervoor was dat zijn verzameling boeken, zo’n 350 exemplaren, niet alleen een aanzienlijk aantal middeleeuwse geschriften omvatte, maar voor een deel ook bestond uit Hebreeuwse literatuur.

Helaas maakte dit hem toentertijd verdacht in de ogen van zijn collega’s, de kerk en de politieke leiders. Men bestempelde Reuchlin als een ‘Jodenvriend’. Hierdoor viel hij als theoloog tussen wal en schip, want zowel binnen de Rooms-Katholieke kerk als onder de aanhangers van de Reformatie hadden velen weinig op met zijn visie en werkwijze door terug te gaan naar Hebreeuwse grondtekst, de Joodse bronnen.

Boekwerken

Reuchlin zelf groeide op in de plaats Pforzheim, ontving een studiebeurs en trok hij Europa door. Uiteindelijk werd hij jurist en rechter bij de ‘Schwabische Bund’. Toch ligt het belang van zijn kennis en werkzaamheden vooral op het gebied van de taal. In zijn tijd, de overgang van de late Middeleeuwen naar de Renaissance en de latere Reformatie, leidde ertoe dat hij verschillende belangrijke en waardevolle werken tot stand bracht.

Het werk waardoor Johannes Reuchlin definitief naam maakte binnen de wetenschap was onder meer door zijn werk de Rudiementa linquae hebraicae, uitgegeven in 1506. Daarin maakte hij duidelijk de noodzaak en het belang van het kennen van de Hebreeuwse (grond)tekst. Zijn levenswerk paste goed bij de toenmalige lijfspreuk van de wetenschap: ‘Terug naar de bronnen’. Andere daaropvolgende boeken die van groot belang waren, maakten niet alleen de Hebreeuwse taal inzichtelijk maar de gehele culturele Joodse erfenis: vanaf de Thora, Tenach tot aan de Joodse Kabbala.

Boekverbranding

Toch kwam de veelzijdige wetenschapper Reuchlin onder vuur te liggen, ondanks het streven, binnen de wetenschap, de renaissance en het humanisme, om terug te keren naar de antieke wereld door terug te keren naar onder meer de oorspronkelijke grondtekst van allerlei teksten, zoals de bijbel. Sommige collega’s van Reuchlin konden zijn werk, het promoten van de Joodse taal en cultuur als bruikbare en waardevolle bronnen, waarderen. Maar door anderen werd het weer betwist. Dit leidde tot felle discussies, wat zelfs sommige tegenstanders ertoe bracht tot het ontwerpen van een prent waarop Reuchlin staat afgebeeld en hij gevierdeeld wordt. Andere tegenstanders van hem riepen op om de Joodse (wijsheid)literatuur in brand te steken. Opvallend en veelzeggend is dat deze oproep weerklank vond bij de toenmalige kerkelijke inquisiteur: Jacob Hoogstraaten.

Deze tweestrijd, op verschillende terreinen binnen de samenleving (kerk, politiek en wetenschap), leidde ertoe dat de vroegere keizer van het Heilige Roomse Rijk, keizer Maximiliaan I, uiteindelijk een commissie in het leven riep. Deze commissie had tot doel om onderzoek te verrichten naar de noodzaak, het nut en de meerwaarde van de Joodse cultuur en haar geschriften in het algemeen, maar in het bijzonder binnen de wetenschap. Deze discussie droeg ertoe bij dat zowel voor- als tegenstanders in de pen klommen om hun visie en mening te ventileren.

Humanist

Ook de Duitse wetenschapper Reuchlin deed enthousiast mee in deze slepende kwestie. Hoewel hij geen theoloog was, maar een jurist en hij ook geen reformator was maar een humanist, schreef hij in 1511 een helder betoog met als titel Augenspiegel. In dit geschrift maakte hij duidelijk dat het aanvaarden van de Joden met hun geschriften en hun (geloofs)tradities als brongebruik zou leiden tot een beter verstaan van de toenmalige geschriften, waaronder de bijbel, juist ook voor christenen.

Ondanks de benarde positie van Johannes Reuchlin binnen de wetenschap werd hij door zijn collega’s, waaronder Erasmus en later door Goethe, zeer gewaardeerd voor zijn kennis, kunde in inzicht. In het huidige Duitsland is Reuchlin zelfs bestempeld als de grondlegger van de klassieke talen en cultuur. Want behalve zijn uitstekende kennis van de Hebreeuwse taal en cultuur, gold dit eveneens voor zijn kennis van de Griekse en Latijnse taal en cultuur.