Joden in veewagens of personenwagons: zinvol en relevant of muggenzifterij?

Onlangs verscheen een boek van historicus en oud-directeur van kamp Westerbork, Dirk Mulder, met als titel ‘Buitengewone transporten. Deportaties van Joden, Roma en Sinti uit Nederland, 1940-1945’. Zijn boek leidde in sommige kringen, waaronder de Joodse gemeenschap en verschillende christelijke organisaties, tot de nodige ophef. Dit ondanks het feit dat de auteur aangeeft dat zijn nieuwste boek niets afdoet van het al het verschrikkelijke leed wat de Joden is aangedaan. Maar waarom roept dit onderzoek dan toch een diversiteit aan reacties op?

Door Philip van den Berg

Hoewel de auteur Dirk Mulder in zijn onderzoek evenmin het hoge percentage vermoorde Nederlandse Joden ondermijnt of weerlegt, die zijn omgebracht in de vele concentratiekampen, staat mijns inziens in dit debat de term beeldvorming centraal. Een term waar de historicus Mulder mijns inziens te weinig bij stil heeft gestaan. Jammer, want al in de jaren dertig van de vorige eeuw waren juist Adolf Hitler en zijn naaste medestanders, in het bijzonder de minister van Propaganda, dr. Joseph Goebbels, zich bewust van de impact hiervan.

Beeldvorming 

Laatstgenoemde liet zien dat hij daarin een ‘lichtend voorbeeld’ was, waarbij u kunt denken aan de Olympische Spelen van 1936 in München. Of zijn oproep aan de Duitse bevolking met de vraag of zij zich wilden inzetten voor de Totale Krieg; een oproep om als Duitser alles ondergeschikt te maken aan de overwinning van nazi-Duitsland. Maar ook het ‘modelkamp’ Theresienstadt, een doorgangskamp voor Joden en gelegen in voormalig Tsjechië-Slowakije. Kortom, in het Derde Rijk wist men dat het creëren en het in stand houden van een bepaald beeld of indruk cruciaal was, zowel ten behoeve van haar tegenstanders als haar bevolking.

Dit gold ook ten aanzien van het ‘Jodenvraagstuk’, zoals gecommuniceerd werd bij een groot aantal concentratiekampen. Niet voor niets werd bij de Joden, zowel bij aankomst van de trein als bij het uitstappen en het selecteren van de mogelijke arbeidskrachten, de indruk gewekt dat iedereen zich eerst moest douchen en worden ontsmet. Pas daarna zouden ze aan het werk worden gezet.

Hoewel sommige Joden wel aanvoelden dat er iets niet klopte en het geen zuivere koffie was, liet de meerderheid zich meenemen in de door de Duitsers gecreëerde beeldvorming, verwachting. De realiteit was echter hard, meedogenloos en eindig, want vele vonden hun einde in de gaskamers.   

Handreiking  

Hoe bot dit ook klinkt, is de werkwijze vanuit de optiek van nazi-Duitsland niet eigenaardig of vreemd. De houding en de reactie van de bezettende macht op het verzoek van de Joodse Raad paste precies in hun filosofie. Want zoals Van der Boom ook aangeeft in zijn boek, had de Joodse Raad grote moeite met het gebruik van veewagons als transportmiddel. Het verzoek vanuit de Joodse Raad om personenrijtuigen in te zetten, werd dan ook zo goed als mogelijk ingewilligd door de Duitse bezettingsmacht.

Waarom? Het inzetten van personenrijtuigen in plaats van veewagons heeft alles te maken met de kracht van beeldvorming. Een belangrijk aspect dat een wezenlijke rol speelde in de werkwijze van nazi-Duitsland. Het gehoor geven aan en het inwilligen van hun verzoek van de Joodse Raad had voor de bezettingsmacht een gunstig en gewenst effect. Ook paste een dergelijke werkwijze goed binnen haar toenmalig beleid, visie en werkwijze.

Beïnvloeding  

Allereerst ten opzichte van de Joodse Raad en haar positie binnen de Joodse gemeenschap. Waarom? De Joodse Raad maakte de dwarsliggers duidelijk dat er naar hen werd geluisterd. Ook kon de Joodse Raad met dit voorbeeld de Joodse twijfelaars over de streep trekken en de critici onder hun geloofsgenoten de mond snoeren. De Duitse handreiking liet zien dat de Joodse Raad bij de bezettingsmacht toch iets in de melk had te brokkelen. Afsluitend liet dit gebaar zien, volgens de Joodse Raad, dat de Duitsers voor rede vatbaar waren en dat zij openstonden voor argumenten en alternatieven. Een ander belangrijk effect van het inzetten van personenrijtuigen, in plaats van veewagons, versterkte het beeld en groeide onder hen het besef dat hun (nabije) toekomst ergens in het Oosten lag, in één van de ‘werkkampen’.

Hoop

Niet voor niets doet het creëren van een sprankje hoop en het inbrengen van een stukje misleiding veel bij de mens. Het creëren van een bepaalde verwachtingspatroon en het voorhouden van een (mogelijke) uitweg, brengt mensen ertoe zich vast te klemmen aan een droom, aan een verlangen en aan iedere mogelijke uitweg. Daardoor staat velen niet stil bij de meest voor de hand liggende optie: het naderen van de dood.

Realiteit 

Echter, ondanks verschillende positieve reacties op het boek Buitengewone transporten, blijft de vraag gerechtvaardigd in hoeverre de conclusies van het onderzoek, onder andere dat niet alleen veewagons maar ook derdeklaspersonenrijtuigen, werden ingezet, voor de gruwelijke reis naar de ‘werkkampen’, wezenlijk relevant is. Hetzelfde geldt voor het gegeven dat het aantal Joden dat in een dergelijk voertuigen werden vervoerd een stuk lager uitviel dan tot nu toe werd aangenomen, bijna vijftig in plaats van een getal tussen de zestig en tachtig. Want het gevolg van de treinreis, in een veewagon of een derdeklasrijtuig alsmede het exacte aantal in een dergelijk voertuig, doet namelijk niets af van het gruwelijke lot wat velen van hen in de ‘werkkampen’ te wachten stond.

Dit klopt en vanuit die invalshoek is het niet vreemd of eigenaardig dat mensen zich afvragen wat de meerwaarde is van een dergelijk onderzoek. De kern van de Holocaust blijft overeind staan. Het feit dat deze mensen hun eindbestemming bereikten in een veewagon of een derdeklaspersonenrijtuig is niet relevant. Dit geldt ook voor het aantal personen in een rijtuig of in een wagon.

Puzzelstukjes 

Toch breek ik een lans voor de historicus Dirk Mulder en zijn onderzoek. Waarom? Het antwoord luidt dat ook bij dit onderzoek beeldvorming een belangrijke rol speelt. Niet om de nut en noodzaak van dit onderzoek af te doen als onzin of als verspilde geld en tijd. Evenmin om gebeurtenissen of situaties goed te praten of te doen alsof deze niet hebben plaatsgevonden. Integendeel, want ook in dit geval draait het om het creëren van het juiste beeld, het ‘tekenen of schetsen’ van het juiste plaatje. Of, anders geformuleerd: het leggen van de juiste puzzelstukjes. Want niet alleen de kopstukken van het Derde Rijk waren bekend met de impact en meerwaarde van beeldvorming. Een werkwijze die van toepassing is op alle tijden, gebeurtenissen en situaties. Kortom, ook in deze tijd en voor vandaag de dag.

Communicatie 

Zijn er dan geen kanttekeningen te plaatsen bij dit onderzoek? Zeker wel, alleen niet zozeer inhoudelijk dan wel ten aanzien van de wijze waarop de resultaten van zo’n gevoelig onderzoek zijn gepresenteerd. Valt dit de auteur te verwijten of de uitgeverij van het boek?

Persoonlijk denk ik tot een bepaalde hoogte, maar ook organisaties als het Nederlands Instituut Oorlogsdocumentatie (NIOD) en de Nederlandse Omroep Stichting (NOS) valt het een en ander te verwijten. Waarom deze twee organisaties? Allereerst had het NIOD kunnen, zelfs moeten, aanvoelen dat een zinssnede als ‘goed te vertellen dat Duitsers passagierstreinen voor Holocaust gebruikten’ bij veel mensen de wenkbrauwen zou doen fronzen. Verder had het NIOD moeten weten dat een artikel in deze vorm de nodige emoties en vragen zou oproepen, zeker onder het Joodse deel van onze bevolking en haar vertegenwoordigers, nog los van de wetenschappelijke onderbouwing.

Hetzelfde geldt voor de NOS, want geen enkel zichzelf respecterende nieuwsorganisatie zou een artikel in deze vorm, inclusief kop, hebben geplaatst. Waarom? Het antwoord op deze vraag is dat de NOS al jaren de uitzendingen verzorgt in het kader van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, vormgeeft en uitzendt. Van een dergelijke organisatie mag iedereen op zijn minst enige fijngevoeligheid en tact verwachten?

Heden en verleden 

Kortom, de wijze waarop de bevindingen en de conclusies van het onderzoek van Dirk Mulder zijn gecommuniceerd, verdient zeker geen schoonheidsprijs. Jammer genoeg is dat niet alleen ten koste gegaan van de betekenis en de meerwaarde van een vak als geschiedenis en de noodzaak en de nut van historisch wetenschappelijk onderzoek, maar ook het beeld dat bij mensen is blijven hangen hoe wij mogen kijken naar het verleden.