Een klein gebaar voor een groot persoon

Onlangs vernoemde de burgemeester van de stad Jeruzalem een plein naar een onbekend gebleven Portugese diplomaat. Deze man, Aristides de Sousa Mendes, redde tijdens de Tweede Wereldoorlog de levens van vele Joden, onderduikers en mensen uit het verzet. De burgemeester van Jeruzalem, Moshe Leeuw, gaf in zijn toespraak aan dat het plein, dat een klein hoekje beslaat van Jeruzalem, de eeuwige stad, nu eindelijk de naam draagt van een held. Een held die zelf een zeer hoge prijs moest betalen voor zijn moedige inzet en houding.

De Portugese diplomaat werd in 1940 benoemd als consul en werkte in de Franse stad Bordeaux. In die tijd en de daarop volgende jaren verleende hij vele duizenden mensen, waaronder Joodse vluchtelingen, onderduikers, geallieerde soldaten en vliegeniers en leden van het verzet, een visa.

Circularie 14

Een werkwijze die zonder meer gevaarlijk was zowel voor hemzelf als voor zijn gezinsleden. Niet zozeer omdat hij werkzaam was in Vichy-Frankrijk, een gebied dat onder leiding stond van de voormalige Franse maarschalk Pétain en pro-Duits, of de mogelijkheid dat hij door de Gestapo of SD opgepakt kon worden. Integendeel, zijn diplomatiek functie bood hem in dat opzicht enige bescherming. Het grootste gevaar kwam vanuit Portugal zelf, want de toenmalige Portugese alleenheerser, Antonio Salazar, had zijn ambtenaren en diplomaten nadrukkelijk verboden om vluchtelingen te voorzien van visa of andere vrijbrieven om te ontsnappen aan de Duitse bezettingsmacht. Dit verbod staat ook bekend onder de noemer ‘circulaire 14’.

Vele duizenden visa’s

In desbetreffende periode als consul redde De Sousa Mendes meer dan 12.000 Joden en meer dan 15.000 verzetsstrijders. Echter, op een gegeven moment riep de Portugese dictator Salazar de consul terug naar zijn vaderland. De Sousa Mendes kreeg zijn ontslag, kwam op de zwarte lijst en stierf vervolgens jaren later een eenzame dood, zonder enige vorm van erkenning voor zijn heldhaftig optreden als consul tijdens de oorlogsjaren in het belang van zijn medemens.

De nieuwe Oscar Schindler

Het vernoemen van een plein in de stad Jeruzalem is dan ook een verlate waardering van het bijzondere werk dat Aristides de Sousa Mendes, wat zonder meer vergelijkbaar is met de andere, de toen nog onbekende Duitsers, Oscar Schindler. Tevens werd de Portugees postuum erkend als een Rechtvaardige onder de Volkeren, een titel die namens de staat Israël door het Yad Vashem Holocaust Museum werd toegekend en verleend. Een dankbetuiging aan niet-Joden die hun levens riskeerden om Joden te redden tijdens de Holocaust.